Door Frouke van Dam
Een democratie zonder onafhankelijke rechtsstaat is als een fiets zonder trappers. Hoe hard je ook je best doet, je zal nooit vooruitkomen. De afgelopen jaren staat deze rechtstaat, en dus de democratie, onder druk in zowel Polen als Hongarije. De commissie Juridische Zaken heeft de afgelopen week een oplossing voor dit probleem geprobeerd te bedenken. Op dit moment is de enige ingrijpende oplossing de artikel 7 procedure. Dit wordt ook wel de nucleaire optie genoemd, omdat deze het stemrecht van een land kan ontnemen. Een erg radicale maatregel dus, maar is hij effectief? De commissie heeft niet voor een afschaffing gekozen, maar slechts voor een aanpassing. Is dat een goede beslissing?
Het recht op een eerlijk proces is een van de belangrijkste waarden van de Europese Unie. Alleen door een eerlijk proces kan immers bepaald worden of iemand schuldig is en wat een gepaste straf kan zijn. In Polen en Hongarije staat dit recht op het moment onder druk. In Polen heeft de politiek de afgelopen jaren meer invloed op de rechterlijke macht gekregen en in Hongarije gaan verschillende wetten tegen de Europese regels in. In 2018 deed Europarlementariër en Hongarije-onderzoeker Judith Sargentini onderzoek naar de rechtsstaat en democratie in Hongarije. Hier ontdekte ze verschillende misstanden in de Hongaarse trias politica. Dat was de reden dat ze de Europese Unie aanspoorde om de artikel 7 procedure te starten. Op dit moment is de procedure gaande tegen Polen en Hongarije.
Voordat we op de effectiviteit van deze maatregel in kunnen gaan, is het handig om te kijken wat deze procedure precies inhoudt. In het kort is de artikel 7 procedure een strafprocedure die het stemrecht van een lidstaat in de Europese Raad van Ministers af kan pakken. Echter is dit niet zo makkelijk als het klinkt. Voordat een lidstaat het stemrecht verliest, moet er een aantal keer gestemd worden. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen preventieve maatregelen en een sanctiemechanisme. Oftewel, landen waar een risico op overtreding is en landen waar deze overtreding van de EU-waarden al eerder plaats heeft gevonden, zoals het geval is bij Polen en Hongarije. Na verschillende stemmingen binnen de Europese Unie komt deze zaak bij de Europese Raad terecht. Zij bepalen vervolgens of het risico groot genoeg is dat er maatregelen moeten komen. Hier is een meerderheid van tachtig procent van de lidstaten nodig. Als er al een ernstige overtreding van de EU-waarden heeft plaatsgevonden is de procedure net iets anders in de derde stap. Ook in dit geval stemt de Raad over de zaak, maar bij de sanctieprocedure moet de Europese Raad unaniem voor een schorsing stemmen.
Zoals u kunt lezen is deze procedure erg ingewikkeld. Toch bevat de procedure ook goede punten. Artikel 7 geeft de Europese Unie een stok om mee te slaan. Als een land de regels en waarden van de EU overtreedt moeten er gevolgen zijn. Het geeft een boodschap en het grijpt in. Een onafhankelijke rechterlijke macht is namelijk een vereiste voor een rechtstaat. Omdat de Europese Unie afhankelijk is van deze lidstaten en dus veel belang heeft bij onafhankelijke rechtsspraak, is het ook belangrijk dat ze in kunnen grijpen als deze rechtspraak in gevaar is. Het recht op een eerlijk proces is immers één van de belangrijkste waarden binnen de EU. Elke inwoner heeft dit recht, of zou dit recht moeten hebben. Wanneer dit niet het geval is moet de Europese Unie in kunnen grijpen.
Echter zitten er een paar details in de procedure die die ingreep lastig maken. Het doel is goed, maar op de weg staan een aantal obstakels die het onmogelijk maken dat doel te bereiken. In veel gevallen is de dreiging of activering van de artikel 7 procedure voor een land al voldoende aansporing tot hervorming. Het probleem ontstaat pas wanneer dit niet gebeurt. De obstakels op de weg zijn namelijk de stemmingen die plaatsvinden vóórdat er actie ondernomen kan worden. Bij deze stemmingen is er echter een grote meerderheid of zelfs unanimiteit nodig. Hierdoor wordt de procedure waarschijnlijk nooit afgerond, omdat lidstaten niet voor stemmen. Het andere probleem zit in lid 2 van artikel 7, waar staat dat er eenparigheid van stemmen is. Dat betekent dat iedereen het eens moet zijn. Vooral in het geval van Polen en Hongarije is dit een probleem, omdat beide landen elkaar de hand boven het hoofd houden. Dat de artikel 7 procedure is gestart zou effectief kunnen zijn, maar omdat het stemrecht nooit definitief afgepakt kan worden, is hij dat zeker niet.
Dat is ook de reden voor de commissie Juridische Zaken om deze procedure aan te passen. Zij hebben besloten om de laatste stemming van de Europese Raad af te schaffen. Hierdoor hoeft de Raad geen unanimiteit meer te bereiken voor het verlies van stemrecht, waardoor landen als Polen en Hongarije elkaar niet de hand boven het hoofd kunnen houden. “De artikel 7 procedure is heel belangrijk, omdat het om de belangrijkste grondwet van de Europese Unie gaat,” aldus commissielid Boris Vidra. “Binnen de EU is er geen strengere maatregel. De landen hebben afgesproken hoe je een rechtsstaat moet indelen. Als ze zich hier niet aan houden zijn ze geen volwaardig EU-lid.” Door hun aanpassingen blijft de procedure streng, maar wordt hij iets soepeler. De Europese Unie heeft hierdoor nog steeds een nucleaire optie, echter wordt het nu een optie die wél uitgevoerd kan worden. De commissie heeft dit wel onhandig geformuleerd in haar resolutie. Nu lijkt het alsof ze de gehele stemming af willen schaffen. Dat zou natuurlijk geen goed plan zijn, omdat de procedure wel streng moet blijven. De Europese Unie is sterker met alle 27 lidstaten, mits deze de trias politica goed waarborgen. Ook is het de vraag of Polen en Hongarije in zullen stemmen met deze verandering van de procedure.
Het probleem van de artikel 7 procedure is dus de verplichte unanimiteit. Hierdoor kunnen landen elkaar de hand boven het hoofd houden en kan de procedure nooit uitgevoerd worden. De Europese Unie heeft een stok gecreëerd, maar eentje die nooit gebruikt kan worden om mee te slaan. Hierdoor kan hij op dit moment niet effectief worden genoemd. De situatie in Polen en Hongarije is op dit moment zo schrijnend, dat maatregelen wel hard nodig zijn. Hoe dreigend is een stok die niet gebruikt kan worden? Wat dat betreft is de oplossing van de commissie Juridische Zaken erg effectief, maar is ze niet té kort door de bocht gegaan? Het is goed dat de artikel 7 procedure uitgevoerd kan worden, maar dit moet niet te makkelijk worden. Het streven moet immers zijn om elke lidstaat bij de Europese Unie te houden en een van de belangrijkste waarden van de EU, het recht op een eerlijk proces, te beschermen.
Kortom, de artikel 7 procedure heeft een goede intentie, maar de uitvoering wordt ontzettend lastig als lidstaten met een beïnvloedde rechtsstaat hiertussen gaan staan.